Monday, September 11, 2023

Doing what when? Mahi Kāinga

 I haere au ki waho mō titiro ngā whetu a te atapō mō tēra rāharoi.

Kaore i te moe ahau i tērā atapō


Ka moe au a te waenganui pō.

Kāore au e kai a te waenganui pō. 


Ka te tae ahau mō te kaupapa mahi (hackers) a te tō te rā āpōpō

Kāore te ako ahau me te ako hoa a te tō te rā āpōpō


Whiti te rā me piki te marama

I hanga au tēnei rauemi mō te ako te haura roto te rā


Nā Natalie a mahi te rauemi ki raro

 Ka whiti mai te rā, ka awatea (6 am)

- Ka piki te rā, ko te ata (Mai i te 6am ki te 11.59 ko te ata)

- Ko te rānui a te 12 karaka (waenganui rā/ poupoutanga/tuhoetanga)

- Ka heke te rā ko te ahiahi (Mai i te 12 ki te 6 ko te ahiahi)

- Ka tō te rā, ko te tonga o te rā (6pm)

- Ka piki te marama, ko te po (6pm - 11.59pm)

- Waenganui pō (12am) 

- Ka heke te marama. 

- Ko te atapo (3am)

- Ko te ata hāpara (4am)

- Ko te atatū (5am)

Kupu hou

  • māra - garden
  • paihikara - bike
  • Hiko - electric
  • Mokemoke - to be lonely
  • piki - climb

Wednesday, August 30, 2023

Korero mō te Karaka - talking about time

 Mahi Kainga mō te atārangi.

Tuatahi i tuhi tēnei ki raro me te ataata

Ono karaka i te ata i oho au me hikoi ki te mīhini kawhe 

"He kapu kawhe mau taku ipo"

Haurua mai i te ono karaka i horoi au taku tinana roto te uwhiuwhi
Ae te tane hou. E ki e ki
Huarua mai i te whiti karaka i tae au ki te hui mo te ipurangi. 
I te pukumahi ratou hoa mahi. 
Tekau ma rua i te ahiahi i kai au tina me kanikani ki te wairere
Rima karaka i te ahahi i mua taku mahi wehe te kainga tari.
I haere ki waho mō te hau me te ora.


 I hanga ahau tenei kawhe me te kawhe toi 




Tuesday, August 22, 2023

Te Karaka - Mātawa

 

I hanga Natalie tēnei rauemi ki runga.


6.00pm 

Ono karaka i te pō . He timata mō Te Atārangi.

3.30 pm 

Haurua mai te toru karaka i te ahiahi. Ka te kaiako au taku keteparaha. 

5.35 pm

Rua tekau ma rima miniti ki te ono i te pō rāmere . Ka tae maua ki te rā whānau pati  ā  māua kare. 


Tips for the time 

haurua - half

hauwhā - quarter

mai te - past 

ki te - to



 

Tuesday, August 15, 2023

Te Maramataka Māori

Maramataka Māori 

Ngā Rā o te wiki

Rāhina - Mane

Rātū - Turei 

Rāapa - Wenerei 

Rāpare - Taite 

Rāmere - Paraire 

Rāhoroi - Hatarei 

Rātapu 


Hotoke

Pipiri - Hune 

Hongongoi - Hurae 

Here-turi-kōkā - Akuhata

Ngā marama o te wahanga (kaupeka) Hotoke (Takurua) 


Ngā marama o te wahanga (kaupeka) Koanga
Mahuru - Hepetema

Whiringa-ā-nuku- Oketopa

Whiringa-ā-rangi - Noema


Ngā marama o te wahanga (kaupeka) Raumati 

Hakihea- Tihema 

Kohitātea - Hanuere

Hui-tanguru - Pepuere


Ngā marama o te wahanga (kaupeka) Ngahuru

Poutū-te-rangi - Maehe 

Paengawhāwhā - Apereira

Haratua - Mei 



Kei te ako tonu au


Mahi kāinga Tuhi kia 3 ngā rā whānau / rā whakahirahira ki a koe. Tuhi ā tau ā kupu hoki. Hei tauira:

Example form Natalie 08.12.2006 I te Rāmere te tuawaru te wiki tuarua o te marama o Hakihea, ko te kaupeka o Raumati, ko te tau rua mano mā ono I whānau mai taku mataamua Waimirirangi.


I 06/08/1993 I whānau mai tāku mātāmua ko Jack tōna ingoa. I te Rāmere te tuaono te tuatahi wiki mō te marama Heri-turi-kōkā , ko te kaupeka o Hotoke, ko te tau tahi mano iwa rau iwa tekau mā toru. 28/02/1996 I whānau mai taku tamahine ko Libby tōna ingoa. I te Rāmere te rua tekau mā waru, te tuawhā wiki mō te marama Hui-tangauru, ko te kaupeka o Raumati, ko te tau tahi mano iwa rau iwa tekau mā ono. 18/12/1962 I whānau mai tāku kauaemua ko Kirsty, I te Rāmere te tekau mā waru, te tuatou wiki mō te marama o Hakitea, ko te kaupeka Raumati , ko te tau tahi mano iwa rau ono tekau mā rua.



Te kuputaka mō tēnei wiki

Ariari - visable
Rangitamiro - connected
Rangiwhawha - ubiquitous

Tuesday, July 25, 2023

Mahi Kainga me Hare Huritau


 I mahi ahau ēnei sentences

Mā wai a hōroi ō tāua mōtoka?

Māku hōroi te mōtoka hiko me te mazda.

Ehara mā Jack e horoi ngā mōtoka


Mā wai e ngā kāwhe mahi apopo ?

Māku e ngā mowai kāwhe i mahi


Mō wai te panikoti roa?

Mō Jude te panikoti roa.

Ehara mō Dave te panikote roa.


Mā wai e waea te hōhipere i te mea?

Mā Deb e waea tahi tahi tahi. 


Nā wai i whakamaroke ngā kākahu ākuanei?

Nā te rā i whakamaroke ērā.


I hanga ahau tēnei hare huritau panui mō taku tama.

Ka toru tekau tau koe a tera wiki Ko Jack tāku hūmarie tama Kia pai tō huritau Hari huritau ki a koe Kei te arohanui au ki a koe Kei te poho kereru ahau mo tāku tama Ka pai to tekau tērā tau








Tuesday, July 18, 2023

Kupu mō drops


I te hoko drops mō ako kupu Māori










Kei te ako au kupu mo drops runga i te ipurangi.

He aha ngā kupu i ako ahau
  • Mōwhiti - sunglasses
  • Raumati - summer
  • Hukapapa -  ice
  • Rau leaf
  • Inu tiakarete hot chocolate
  • Papa reti hukapapa skiing 
  • Koti coat
  • Panai arai hara  sunblock
  • Kotikoti - harvest
  • Ramana scarf
  • Poro ball
  • Tau wind
  • Amarera umbrella



Monday, June 19, 2023

Mahi kainga - wiki whitu

Nā wai

I pīki Jude ki runga i te Karahgahake maunga mō titiro i te whenua ki raro.

Nā wai i pīki ki runga i te maunga.

Nā wahine hoa i pīki ki runga i te maunga


I mahana Keith tōna waewae ki mua i te ahi.

Nā wai mahana tōna waewae?

Nā Keith mahana tōna waewae.


I hīkoi au i waho ki te Novotel Tainui i tera wiki.

Nā wai i whakāhua i tēnei pikitia. 

Nāku i whakāhua i tēnei pikitia mō ngā tuna.














I makariri rātou ki titiro i te kemu netipōro inātahira

Nā wai i makariri i te kemu netipōro inātahira

Nā rātou i makariri i te kemu netipōro inātahira.


I hī ika Stephen inanahi.

Nā wai i hī ika inanahi.

Nā Stephen i hī ika mō tōna waka,



Mō te akomanga i tērā wiki.



I tapata papa i te rakau i tēra mutunga wiki. Nā wai i tapata i te rakau Nā papa i tapata i te rakau I whiu te pepe i ngā taptapu I uwhiuwhi taku tama inapō Nā wai i uwhiuwhi inapō Nā ia i uwhiuwhi inapō Kupu hou kūaha - door Kapata - cupboard Pōkai - fold Mamae - sore Taptapu things, devices equipment. Tātahi - beach Hī ika - catch fish

Tapata - cut

hinga - fall

korokoro - throat

tūmanako - hope wish for

Rongorongo - smell

Hakari - feast

ka wani kē clever 

tatari wait


Tikanga

He whakamārama | Meaning E whai take ana, i takea mai i ngā pūtake e mōhiotia ana he pono, e whakaarotia ana rānei he pono, he tōtika. E ū ana ki te pono, e ū ana rānei ki ngā pūtake e mōhiotia ana, e whakaarotia ana rānei he pono. The concept of correctness or being right is a base principle that applies to all tikanga. Practice of a particular tikanga needs to be correct and right, and should be considered alongside what is true and valid to Māori culture.





Tuesday, June 13, 2023

Whāinga ki au


Short term goals

Tahi - Practise/parakitihi ngā Karakia kai 


Nau mai e ngā hua
o te wao,
o te ngakina,
o te wai tai,
o te wai Māori.
Nā Tane
Nā Rongo
Nā Tangaroa
Nā Maru
Ko Ranginui e tū iho nei
Ko Papatūānuku e takoto nei
Tūturu o whiti ka whakamaua kia tina! TINA!
Hāumi e! Hui e! TĀIKI E!

Welcome the gifts of food
from the sacred forests
from the cultivated gardens
from the sea
from the fresh waters
The food of Tane
of Rongo
of Tangaroa
of Maru
I acknowledge the sky father who is above me,
the earth mother who lies beneath me
Let this be my commitment to all!
Draw together! Affirm!

me/and


Kia ora mō ngā hoa

Me ngā kai I waenganui i a tatou


me


Mo tēnei kai

Mo te maunga 

Mo te moana

Taiki  e


Rua - E ako ana  au ngā kupu hou torutahi ra mō tēnei wiki me tērā wiki 


Toru - Ka ako matauranga mō Matariki.


Medium term goals

  1. Ka panui ahau “Tikanga Māori” mo Hirini Moko Mead. 
  2. Ka korero te reo mo tāku ipo me kupu hou. 
  3. Ka tuhituhi au roto taki rangitaki mō te ako tonu au


Long term goals


  1. Kaore tua atu ki  au mi te korero te reo Māori
  2. E ki e ki
  3. Ka ako tonu ahau i te reo Māori engare ka korero au tino pai.


Monday, May 22, 2023

E oma ana i te whānau

Mahi kāinga - wiki 3 wahanga 2 
Waihanga kia 6 ngā pātai. 

1. Kei hea a Jude? 
Kei te roto i te rūma moe a ia 
2. I hea a Jude? 
I te noho runga i te hōpa a Jude. 
3. Kei te aha a Jude? 
Kei te paraihe niho a Jude .
4. I te aha a Jude? 
I te kite pouaka whakaata a Jude. 
5. Kei a wai te rorohiko ? 
Kei a tāku ipo te rorohiko. 
6. I a wai te māripi?
I a Jack te māripi. 

Waihanga ētahi o āu ake rerenga kōrero: 
He kurī riri tēnei
He kurī tino riri tēnei
He kurī tino riri rawa tenei
He kurī tino riri rawa atu tēnei.

Kei te oma tatou mō te ora.

Monday, May 15, 2023

Kei hea - Kei te aha

 From Wiki rua 

Ideas to mihi. Ngā mihi ki a Jackie

Kei kaimihi 

mō te kupu mīharo kupu

Mō te manawanui

 

Tēna koe te kaimihi

Tēna koe te kai karakia

Mō te wairua me te hauora

Tēna koe te kai waiata

Tēna koe te kai kauhau

Tēna koe ngā kaiako

Ngā mihi ki ngā kaiako. kaore tua atu ki rātou mō ngā wairua o te aō Māori 

He ihu oneone a rātou 

Tēna koe ngā tauira

Ngā mihi ki ngā tauira kia kaha kia maia kia manawanui


That's the basic, but you can elaborate on any/all of them. Eg: Tēna koe te kai kauhau mō tō kōrero o whutupōro. He tino pai tō kōrero). 

Kupu hou

māripi - knife

mārau - fork

koko - spoon

māu - would you like

māku - for me please.

Pē niho  - toothpaste

Paraire - Brush

Paraire - niho

Puoto - basin

Pepa tiko - toilet paper

Uwhiuwhi shower 

Tiko - poop

pōtarotaro lawnmower

Ngaki to weed


Kei hea a Jude

Kei roto i te māra a Jude 

Kei te aha a Jude.

Kei te mahi māra ia.


I hea mātou e tēnei mutunga wiki?

I noho mātou ki te Karangahake awaawa.








Sunday, May 7, 2023

Te Rākau Whanake

Kei te ako tonu au i te reo Māori 

Kei te ako au te "Karakia Whakamutunga" a tēnei wa

Kia tau ki a tātou katoa

Te atawhai o tō tātou Ariki, a ihu Karaiti

Me te aroha o te atua

Me te whiwhinga tahitanga

Ki te Wairua Tapu, ake, ake, ake 

Āmine


Ngā kupu hou

mara - garden

hokowai - waterfall 

Hāmua - sister (elder)

Waenganui - between

Kāuta - kitchen


Te mahi kainga 






Wednesday, March 22, 2023

He aha te tae? What is the colour?

I te ako ahau pēhea ngā tae me(and) positional particles.

Colours

Ngā tae mō te rakau

tahi

Ma tea

rua

  Kura , Whero Kōkōwāi

toru

Māota , Karera

whā

Mawhero , puwhero

rima

kōwhai,

ono

kākāriki

whitu 

Pango mangu

waru

parāone


Pūru , kikorangi , kahurangi

Tekau                     Karaka, ārani

Positional Articles

nei - here

na - near you

ra - over there

Here are my examples

He aha te tae me tēnei rākau Pete? He māota tēnā rākau. He aha te tae o ēnei rākau Kiri? He parāone te tae o ēnā rākau.  He aha te tae o tērā pukapuka? He pūru te pukapuka ki runga tērā tepu. He aha te tae o ērā hū?  He mangu te tae o ngā tēnehi hū ērā.


Monday, March 20, 2023

Ngā Ture o te Atārangi

Kei te haere au ki te kaupapa te atārangi a tēnēi tau

This year I am going to te atārangi to develop my reo. 

I will blog here as i go along. Ka te rangitaki ahau mo te haere tonu.

The rules of te atārangi 


Don't speak English

Respect other tikanga

Encourage each other

Answer your questions not others.








Don't speak English 

Don't disrespect everyone's customs and beliefs

Don't prompt each other - give wait time 

Kuputaka

atu - away from the speaker

whakahoki - reply 

māhaki - humble






E rata ana ua kē te inu mowai

E rata ana au ke te kai pākī